Trách nhiệm của báo chí trong thời “tin vịt” lên ngôi
Ảnh : Internet
VietnamPlus
Khi báo điện tử
VietnamPlus đăng tải các bài viết đầu tiên về vấn đề tin tức giả mạo vào giữa
tháng 4/2016, không nhiều độc giả cũng như những người trong giới báo chí quan
tâm đến vấn đề này. Hơn nửa năm sau, nó trở thành một vấn nạn toàn cầu.
Đặc biệt, những tranh
cãi xung quanh kết quả của cuộc bầu cử Mỹ hồi đầu tháng 11/2016 cũng như việc
truyền thông nước này đăng tải thông tin trước và sau cuộc bầu cử làm dấy lên vấn
đề ngày càng trở nên nhức nhối: đó là tin giả cũng như vai trò của các nhà xuất
bản tin tức và các nền tảng trong cuộc chiến chống lại những thông tin sai lệch
trên Internet.
Một nghiên cứu đăng tải
trên BuzzFeed gần đây cho thấy những câu chuyện bịa đặt, hay còn gọi là “tin vịt,”
về cuộc bầu cử ở Mỹ khi lan truyền thì thu hút sự tương tác trên Facebook nhiều
hơn cả tin bài của các cơ quan báo chí tiếng tăm.
Theo một bài viết trên
BBC, nhiều trang tin giả mọc lên trong chiến dịch bầu cử Mỹ vừa qua có nguồn gốc
từ một thành phố nhỏ của Macedonia. Tại đó, các thiếu niên bung ra các câu chuyện
giật gân để có tiền nhờ quảng cáo. Giống như hàng trăm người khác, cậu sinh
viên 19 tuổi có tên giả là Goran bắt đầu đăng các chuyện giật gân, thường sao
chép từ các trang web cánh hữu Mỹ, kể từ mùa hè năm ngoái.
Sau khi cắt và dán nhiều
bài, cậu ta tổng hợp thành tin mới, trả tiền cho Facebook để chia sẻ với độc giả
Mỹ khát tin về ông Donald Trump. Khi những người Mỹ bấm vào bài báo, hoặc
thích, chia sẻ, cậu ta có tiền nhờ quảng cáo trên trang. Goran nói cậu chỉ mới
làm được một tháng mà đã kiếm tới 1.800 euro. Cậu bảo các bạn mình còn kiếm mấy
ngàn euro một ngày.
Tin giả trở thành vấn nạn
toàn cầu
Đương nhiên, tin tức giả
không chỉ xuất hiện trong cuộc bầu cử tổng thống Mỹ. Nó đã xuất hiện từ lâu và ở
khắp nơi trên thế giới. Nó cứ âm thầm đi vào cuộc sống của mỗi người dùng
Internet nhưng chưa bị đánh động mà thôi.
Ví dụ rõ ràng nhẩt về
tin giả ở Đức xảy ra hồi đầu năm, theo đó một bé gái gốc Nga 13 tuổi tên là
Lisa F, bị những người tỵ nạn từ Trung Đông cưỡng hiếp tập thể ở Berlin. Cảnh sát
đã nhanh chóng chỉ ra rằng đây là tin giả, nhưng trước đó nhiều báo của Đức và
Nga đã đăng lại tin này, nó được chia sẻ rộng rãi trên mạng xã hội, hàng trăm
người xuống đường phản đối với sự hậu thuẫn của các nhóm cực hữu và chống Hồi
giáo. Vụ này thậm chí suýt gây nên sự cố ngoại giao giữa Berlin và Moskva.
Tại Brazil, theo một
báo cáo hồi tháng 4/2016, trong khi quá trình luận tội mà tổng thống Dilma
Rousseff cùng những người ủng hộ bà gọi là một cuộc đảo chính có động cơ chính
trị trở nên nóng hơn, trong số 5 tin được chia sẻ nhiều nhất trên Facebook thì
có đến 3 tin vịt. Một hoang tin được trang Pensa Brasil chia sẻ nói rằng cảnh
sát liên bang muốn biết lý do tại sao bà Rousseff trao 9 tỷ USD cho công ty thịt
khổng lồ Friboi, và nó có đến 90.000 lượt share.
BuzzFeed Brasil vừa có
bài hồi đầu tháng 12 về tình trạng tin vịt liên quan bê bối Petrobras, được gọi
là Chiến dịch Car Wash – yếu tố then chốt dẫn đến việc luận tội tổng thống
Rousseff – được đăng tải nhiểu hơn cả tin chính thống. Trong năm nay, 10 tin vịt
được đọc nhiều nhất về vụ Car Wash được chia sẻ tới 3,9 triệu lần, trong khi 10
tin “đàng hoàng” chỉ nhận được 2,7 triệu lần.
Khoảng
2.000 người dân Brazil tập trung hôm 20/11 tại Sao Paulo để phản đối tham nhũng
và ủng hộ chiến dịch "Car Wash". Ảnh: FOX NEWS LATINO
Mới đây, một phóng viên
Hồi giáo ở Myanmar trở thành nạn nhân của một chiến dịch do những kẻ kích động
thù hận tôn giáo thực hiện. Một nhân vật theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan đăng ảnh
anh này bên cạnh ảnh của một du kích Hồi giáo vô danh người Rohingya rồi tuyên
bố anh có can dự vào các vụ tấn công biên phòng, đồng thời kêu gọi bắt giữ ngay
lập tức. Rất may chưa có chuyện gì xảy ra và status này sau đó đã bị gỡ xuống
nhưng đã có hơn 3000 người chia sẻ.
Người Myanmar nói rằng
thời xưa, họ ra quán trà để biết thông tin. Bây giờ họ lên Facebook. Nhưng trên
newsfeed của người dùng lại đầy tin vịt.
Newsfeed của người dùng
Facebook Việt Nam cũng chẳng ít tin vịt hơn. Đã phải có những lời kêu gọi “chia
sẻ có ý thức” bởi rất nhiều người dùng – kể cả những người có học vấn cao – vội
vàng chia sẻ những nội dung từ những nguồn không đáng tin cậy. Nó có thể là một
nội dung vô thưởng vô phạt, cho đến thông tin về một bà lang chữa khỏi bệnh nan
y, hay hoang tin về việc một nghệ sỹ nổi tiếng tử vong, thậm chí cả những câu chuyện
bịa đặt nhằm vào chính quyền.
Ngày 31/10/2016, Công
an tỉnh Bến Tre và Sở Thông tin truyền thông Bến Tre đã làm việc với Nguyễn Chí
Khương, sinh năm 1993, là người đã quay và đăng tải lên Facebook 3 ngày trước
đó đoạn phim một đoàn hơn 50 xe công vụ ở Bến Tre với phần đề dẫn bịa đặt sai
sự thật là “Bà Nguyễn Thị Kim Ngân về thăm quê hương Bến Tre.” Sau đó đoạn phim này được nhiều người chia sẻ và bình luận xuyên tạc.
Làm việc với cơ quan chức
năng, cậu trai trẻ này đã thừa nhận việc mình dùng điện thoại di động quay rồi
đăng tải đoạn phim đoàn xe đang chạy lên mạng xã hội nhằm câu like chứ không có
mục đích khác. Sau khi biết được việc làm của mình là vi phạm pháp luật, cậu ta
đã gỡ bỏ đoạn phim trên khỏi Facebook cá nhân và đăng tải nội dung xin lỗi.
Ngày 7/12, Chánh thanh
tra Sở Thông tin và Truyền thông tỉnh Đắk Nông đã ký quyết định xử phạt vi phạm
hành chính 20 triệu đồng đối với ông Nguyễn Liên (ở thị trấn Đắk Mâm, huyện
Krông Nô) vì đăng tải nội dung xuyên tạc, vu khống, xúc phạm uy tín của tổ chức,
danh dự và nhân phẩm cá nhân. 20 ngày trước đó, ông này đăng tấm ảnh chụp cảnh
một người đàn ông đang ôm ấp một người phụ nữ kèm theo lời bình luận: “Người ta
gọi đây là những tên dâm quan, đây là hình ảnh một trong 21 cô giáo được chủ tịch
thị xã Hồng Lĩnh và Phòng giáo dục thị xã điều đi tiếp khách là quan chức Hà
Tĩnh....” Chỉ trong vòng ít giờ, thông tin này đã thu hút nhiều lượt chia sẻ,
hàng ngàn lượt bình luận mắng chửi thậm tệ. Tuy nhiên, thực tế đây là tấm hình
chụp hai người Trung Quốc.
Trong một diễn biến mới
nhất, truyền thông thế giới đã thực sự dậy sóng trước thông tin kênh truyền
hình nổi tiếng CNN đã vô tình phát sóng 30 phút phim khiêu dâm hạng nặng ở khu
vực Boston, Mỹ vào ngày 24/11 vừa qua. Theo trang The Verge, sự hỗn loạn thông
tin bắt đầu khi tờ The Independent đăng một bài về dòng tweet của một người xem
truyền hình, và bài viết sau đó đã được Drudge Report chia sẻ trên Twitter. Sau
đó, câu chuyện đã nhanh chóng lan ra.
Mashable, New York
Post, Daily Mail, Esquire và Variety đều đã đăng bài về việc này, và gần như
toàn bộ các bài viết đều chỉ dựa trên 1-2 dòng tweet của @solikearose - tài khoản
Twitter kèm theo một bức ảnh chụp màn hình TV kênh CNN đang phát sóng phim
khiêu dâm thay vì chương trình Parts Unknown của Anthony Bourdain. Hơn nữa, phần
lớn các bài đăng gốc đều không bao gồm các tuyên bố chính thức từ CNN hay RCN,
công ty truyền hình cáp được cho là đã phát sóng đoạn phim khiêu dâm nói trên.
Tin tức giả mạo không
chỉ là những tác phẩm kém chất lượng, tính nghiêm trọng nằm ở chỗ nó truyền bá
những thông tin sai lệch mà độc giả thường chỉ xem xét ở bề nổi. Câu hỏi về việc
phải làm gì với tin tức giả và thông tin sai lệch đang khiến nhiều cơ quan báo
chí trên thế giới phải đau đầu.
Ảnh: Internet
Tin tức giả thu hút rất
nhiều sự chú ý
Các trang tin tức giả
và các tài khoản mạng xã hội khiến việc phân biệt thật giả trở nên khó khăn
hơn, đặc biệt khi rất nhiều trang tin tức giả có giao diện rất giống những
trang tin điện tử truyền thống.
Alastair Reid, thư ký
tòa soạn của First Draft News chia sẻ với Diễn đàn Biên tập viên Thế giới (GEN)
rằng các câu chuyện tin tức giả mạo có thể có tầm ảnh hưởng rất lớn, bởi nhiều
người đang cập nhật tin tức từ các mạng xã hội. Nếu tin tức giả hiện trên dòng
thời gian bên cạnh một bản tin từ trang Washington Post chẳng hạn, mọi người có
thể sẽ không nhận ra sự khác biệt.
Craig Silverman, biên tập
viên của BuzzFeed Canada, đã phân tích 2 nghiên cứu về vấn đề này với kết luận
là mất tới hơn 12 giờ, một tin tức giả mới được vạch trần trên mạng.
Năm 2015, Silverman đã
đăng một bài viết cho Trung tâm Báo chí Điện tử Tow Center có tên “Những lời dối
trá trắng trợn và nội dung có sức lây lan: Cách các trang tin lan truyền (và vạch
trần) những lời đồn trên mạng, những khẳng định chưa được kiểm chứng, và thông
tin sai lệch.”
Trong bài viết này,
Silverman đã chỉ ra 10 bản tin vạch mặt tin tức giả về một nghệ sĩ ở Anh năm
2014. Tổng cộng số lượt chia sẻ 10 bản tin vạch trần này đạt 60.953 lượt, nhưng
riêng tin giả đã có tới 60.402 lượt chia sẻ.
“Những tin tức giả ngày
càng mang tính dễ lan truyền hơn, và vì thế có thể có sức ảnh hưởng lớn”.
Silverman trích dẫn một
ví dụ khác từ năm 2014, khi trang Huzlers.com đăng một câu chuyện giả mạo khẳng
định Trái Đất sẽ chìm trong bóng tối trong 6 ngày liên tiếp. Bản tin giả này đã
thu hút tới hơn 840.000 lượt chia sẻ và tương tác trên mạng xã hội, trong khi số
lượt chia sẻ từ 7 bản tin vạch trần cộng lại chỉ đạt khoảng 127.000 lượt trên
cùng mạng xã hội.
“Những tin tức giả ngày
càng mang tính dễ lan truyền hơn, và vì thế có thể có sức ảnh hưởng lớn,”
Silverman viết.
Đầu tháng 9/2016, một
câu chuyện tin tức giả về một vườn thú ở Trung Quốc đặt tên cho một chú khỉ đột
là “Harambe McHarambeface” theo một cuộc bình chọn đã thu hút một lượng độc giả
lớn. Mặc dù câu chuyện đã gây ồn ào trên mạng xã hội, nhưng thực tế không có cuộc
bình chọn nào, cũng chẳng có chú khỉ đột nào được đặt tên như vậy.
BuzzFeed và Huffington
Post của Anh đã vạch trần những câu chuyện tin tức giả mạo bằng cách chỉ ra rằng
The Leader Boston, trang tin đã đăng bản tin này không phải là một nguồn đáng
tin cậy. The Leader Boston không có tài khoản mạng xã hội, và các trang đích của
nó cũng chỉ toàn báo lỗi.
BuzzFeed cũng cho biết
dòng khẩu hiệu của trang web này khoe khoang rằng sẽ “Mang lại những tin tức
hay nhất của Boston từ năm 1932,” trong khi tên miền lại mới chỉ được đăng ký
chưa đầy một tuần trước.
Tình hình trở nên
nghiêm trọng hơn vì ngày càng nhiều người cho rằng những tin tức giả mạo đó là
chính xác. Theo một khảo sát mới nhất do Ipsos Public Affairs thực hiện, có đến
75% người Mỹ trưởng thành nhìn thấy những tiêu đề tin vịt đó và tin là thật. Đặc
biệt, những người càng coi Facebook là nguồn tin chủ yếu thì càng dễ bị mắc lừa.
Tại Việt Nam, điều này cũng không phải hiếm hoi. Không ít người, kể cả các nhà
báo có thâm niên, chia sẻ các đường link không rõ nguồn gốc, thậm chí với quan
điểm “chia sẻ trước, xem sau.”
Cơ quan báo chí lớn
cũng mắc lừa các trang tin tức giả mạo
Việc các hãng tin lớn mắc
bẫy tin tức giả vẫn thường xuyên xảy ra. Hồi đầu năm ngoái, mục chính trị của
Bloomberg đã có một bài viết dựa trên tin giả về việc bà Nancy Reagan ủng hộ
Hillary Clinton làm tổng thống.
Năm 2013, tờ Washington
Post cũng bị Daily Current, trang tin giả nổi tiếng lừa với tin Sarah Palin đã
đầu quân cho Al-Jazeera. Cùng năm này, tin thất thiệt về việc cây bút Paul
Krugman của New York Times bị phá sản cũng xuất hiện trên trang Boston.com.
Thông cáo báo chí giả,
“người anh em” của tin tức giả cũng khiến tờ Los Angeles Times một phen lao đao
khi đưa tin rằng Liên hợp Quốc đang chuẩn bị hợp pháp hóa cần sa, hay nghệ sỹ
bí ẩn Banksy đã bị bắt...
Một bài viết gần đây đã
tổng kết những vụ tồi tệ nhất về việc báo chí chính thống bị lừa hoặc tệ hại
hơn là cố tình đăng tin giả. Chẳng hạn chuyện Newsweek đăng một bài viết nói rằng
các nhân viên thẩm vấn phạm nhân tại nhà tù ở Vịnh Guantanamo có hành động báng
bổ kinh Koran; chương trình 60 Minutes của kênh truyền hình CBS phát sóng một bộ
phim tài liệu nói về 6 tài liệu hiếm phê bình thời gian phục vụ của Tổng thống
Mỹ George W. Bush trong lực lượng Vệ binh Quốc gia Mỹ; Rolling Stone đăng một
tin tấn công tình dục xảy ra trong khuôn viên trường đại học Virginia, dù chuyện
này không có thực, v,v…
Tiền đề của những tin tức
giả thường là những vấn đề nóng thu hút sự chú ý
Vậy tại sao các trang
tin tức giả lại có thể lừa các nhà báo? Nhiều trang tin giả có những cái tên
nghe rất kêu và đáng tin - National Report (Tin tức quốc gia), World News Daily
Report (Báo cáo Tin tức Thế giới Hàng ngày), hay Empire News (Đế chế Tin tức).
Những trang tin giả
khác lại nhái lại tên và logo của các hãng tin thật sự, như abcnews.com.co. Một
số trang lại pha trộn cả tin thật và tin giả để lừa gạt. Chuyện này cũng xảy ra
tại Việt Nam khi nhiều trang tin xuất hiện với cái tên na ná như tên của các tờ
báo nổi tiếng.
Đa phần các tin tức giả
đều dẫn nhiều nguồn, từ những cái tên người phát ngôn không có thật đến tên những
tổ chức có thật để tỏ ra đáng tin hơn. Tiền đề của những tin tức giả cũng thường
là những vấn đề nóng thu hút sự chú ý.
Trang CNN Money đã đăng
tải một bài viết rằng ban phụ trách Business Insider yêu cầu các cây bút phải
viết được 5 tin mỗi ngày. Số lượng tin bài đã quan trọng hơn chất lượng bài viết.
Nhiều người còn phải thu hút tới 1 triệu lượt lượt truy cập mỗi tháng.
Shane Ferro, cựu nhân
viên của Business Insider đã xác thực những khẳng định này, và nói rằng cô luôn
phải đối mặt với những “buổi họp căng thẳng” khi không đạt được các mục tiêu
nêu trên.
“Theo một cách nào đó,
Business Insider là phiên bản cực đoan của những gì mà các hãng tin bây giờ kỳ
vọng ở nhà báo: những bài viết thu hút nhiều độc giả, được sản xuất trong thời
gian ngắn và không cần biên tập,” Ferro cho hay.
Trách nhiệm của báo chí
Không thể phủ nhận một
thực tế đáng buồn trên thế giới là uy tín của báo chí đang giảm sút trong mắt
người dân và ngày càng nhiều người coi truyền thông xã hội là nguồn thông tin
chính mỗi ngày. 44% số người tại 26 quốc gia trên thế giới tham gia cuộc khảo
sát gần đây của Viện Nghiên cứu Báo chí Reuters thuộc Đại học Oxford gần đây
cho biết họ coi Facebook là nguồn tin chủ yếu. Tỷ lệ cho báo in tụt xuống mức
thê thảm là 24%.
Nhiều người cho rằng việc
để lan tràn tin giả, tin vịt trên mạng Internet trước hết thuộc về trách nhiệm
của các nền tảng xã hội như Facebook hay công cụ tìm kiếm như Google. Nhiều chỉ
trích đã nhắm vào ông chủ Mark Zuckerberg với 1,7 tỷ người dùng, yêu cầu phải
thay đổi thuật toán và thậm chí phải dùng con người để lọc nội dung thay cho
máy móc.
Những người khác thì có
quan điểm rằng báo chí có vai trò rất nhỏ trong việc ngăn chặn tin giả, bởi người
dùng mạng xã hội chủ động chia sẻ những thông tin sai lệch đó và khiến chúng
phát tán mạnh mẽ hơn cả thông tin chính thống. Đương nhiên, báo chí cần phải kiểm
tra thông tin kỹ càng hơn để tránh rơi vào bẫy của tin giả, tin vịt.
Nhưng cũng từ những
tranh luận xem trách nhiệm thuộc về ai trong cuộc chiến chống vấn nạn tin giả
mà vai trò “gác cổng” của báo chí lại được nhắc đến nhiều hơn.
Giành lại niềm tin của
độc giả là giải pháp giúp giảm thiểu vấn nạn tin giả đang tràn lan.
Cây bàng vuông và hoa phong lan chụp tại Góc Trường Sa ngày 24/09/2015.
Walter Lippmann, nhà
văn kiêm nhà báo người Mỹ từng đoạt 2 giải Pulitzer, cùng một số nhân vật khác
vào nửa đầu thế kỷ 20 có quan điểm rằng công chúng cần được chỉ dẫn, hướng dẫn,
hoặc thậm chí theo những khuôn mẫu nhất định. Quan điểm đó sau này bị cười nhạo,
thậm chí bị chỉ trích kịch liệt, nhất là trong thời đại Web 2.0, khi công nghệ
digital mang lại sức mạnh để các cá nhân có thể tạo lập nội dung, kết nối, chia
sẻ và phát tán những không tin gốc mà không qua bất kỳ bộ lọc nào. Song vấn đề
nằm ở chỗ công chúng, sau thời gian đầu hồ hởi với tin tức ngập tràn, đang phải
bơi giữa một biển thông tin đầy những nội dung nhiễu loạn, nịnh bợ, bôi xấu,
sai lệch, thậm chí bịa đặt. Không ít người thực sự mất phương hướng.
Có lẽ đó là một trong
những nguyên nhân khiến cho sau vụ bầu cử Mỹ, số lượng người đăng ký trả phí để
đọc New York Times và Wall Street Journal tăng vọt, số lượng thuê bao
Washington Post cũng đang tăng trưởng mạnh mẽ trong năm qua. Rõ ràng, công
chúng vẫn quan tâm đến báo chí chất lượng cao và sẵn sàng trả tiền cho nó.
Facebook đang chật vật
đối phó với vấn nạn tin giả được phát tán qua nền tảng này, và đang cố gắng bác
bỏ ý kiến cho rằng họ là một nguồn tin tức chứ không chỉ là nền tảng phát hành.
Twitter đang nhận thấy nền tảng của họ bị sử dụng như một cơ chế lan truyền sự
thù hận và đang phải tìm cách khắc phục nếu không muốn bị mất người dùng và mất
cả doanh thu. Và trong khi Google cũng như Facebook tìm cách xử lý về thuật
toán cũng như tìm kiếm các giải pháp ngăn chặn tin giả, họ sẽ hiểu rằng phát biểu
của Walter Lippmann hoàn toàn đúng. Dù công nghệ có hiện đại thế nào đi chăng nữa
thì không ai có thể thay thế những chuyên gia bằng xương bằng thịt trong việc
phân tích thông tin, xác định những vấn đề đúng sai nhằm đảm bảo lợi ích của
công chúng.
Trong diễn biến mới nhất,
Facebook vừa thông báo kế hoạch tuyển dụng nhân sự có ít nhất 20 năm kinh nghiệm
để phụ trách lĩnh vực hợp tác với các cơ quan báo chí.
Còn các nhà báo, hãy ngừng
đuổi theo mạng xã hội. Hãy tập trung sản xuất nhiều nội dung chuyên sâu chất lượng
cao để cung cấp cho xã hội những kiến thức cần thiết và những thông tin đúng sự
thực. Giành lại niềm tin của độc giả là giải pháp giúp giảm thiểu vấn nạn tin
giả đang tràn lan./.
Tài liệu tham khảo:
Cuộc chiến chống các loại
tin tức giả trên mạng Internet, VietnamPlus;
Tin vịt lên ngôi và sự
trăn trở ở Phương Tây, BBC;
Fake news: an insidious
trend that’s fast becoming a global problem, The Guardian
Xử lý đối tượng tung
lên mạng clip sai sự thật về Chủ tịch Quốc hội, VietnamPlus;
Phạt 20 triệu đồng chủ
trang Facebook xúc phạm giáo viên Hồng Lĩnh, VietnamPlus;
Sự thật vụ kênh CNN chiếu
phim khiêu dâm hạng nặng 30 phút, VietnamPlus;
Vạch trần những câu
chuyện tin tức giả mạo vì lợi ích của báo chí, VietnamPlus;
Most Americans Who See
Fake News Believe It, Buzzfeed
Vì sao báo chí Mỹ cũng
mắc lừa các trang tin tức giả mạo, VietnamPlus;
The 7 worst examples of
fake news from the mainstream media,Townhall.com
Hình ảnh đăng trong bài với mục đích làm cho bài đỡ chán chứ không có mục đích gì khác.